Obaveza zapošljavanja osoba sa invaliditetom

Zakonska regulativa:

• Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom (u daljem tekstu: Zakon),
• Pravilnik o načinu praćenja izvršavanja obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom i načinu dokazivanja izvršenja te obaveze

1. Obveznici zapošljavanja osoba sa invaliditetom

Svi poslodavci u Republici Srbiji koji imaju 20 ili više lica u radnom odnosu su obveznici zapošljavanja osoba sa invaliditetom. Novoosnovani poslodavci, u periodu od 24 meseca od dana osnivanja, oslobođeni su obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom.

Odredbama člana 30. do 33. Zakona predviđene su različite mere aktivne politike zapošljavanja osoba sa invaliditetom koje se nalaze na evidenciji Nacionalne službe za zapošljavanje i u vezi s tim i niz pogodnosti koje poslodavci mogu koristiti uz ispunjenje određenih uslova.

2. Utvrđivanje broja obavezno zaposlenih osoba sa invaliditetom

Budući da se izvršavanje obaveze prati mesečno, prilikom utvrđivanja broja zaposlenih, radi definisanja obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom, uzima se ukupan broj zaposlenih lica uključujući i osobe sa invaliditetom, sa stanjem na poslednji kalendarski dan u mesecu.

Prema odredbama člana 24. Zakona:

• poslodavac koji ima manje od 20 zaposlenih nema obavezu zapošljavanja osoba sa invaliditetom,
• poslodavac koji ima od 20 do 49 zaposlenih dužan je da zaposli, odnosno da ima u radnom odnosu najmanje jednu osobu sa invaliditetom,
• poslodavac koji ima 50 i više zaposlenih dužan je da u radnom odnosu ima najmanje dve osobe sa invaliditetom, a na svakih daljnjih započetih 50 zaposlenih još po jednu.

Obavezan broj zaposlenih osoba sa invaliditetom (ako poslodavac ima više od 50 zaposlenih) može se utvrditi računskim putem tako što se ukupan broj zaposlenih podeli sa 50 i dobijeni rezultat uveća za 1. U konačnom rezultatu ne uzimaju se u obzir decimalne vrednosti, već ceo broj. Npr. ako poslodavac ima 968 zaposlenih, obavezan broj zaposlenih osoba sa invaliditetom utvrđuje se na sledeći način: 968 : 50 + 1 = 19,36 + 1 = 20.

2.1. Definicija zaposlenih lica

Prema članu 2. Pravilnika, zaposlenim licem smatra se lice koje je u radnom odnosu u skladu sa propisima o radu i kao takvo je prijavljeno nadležnim organizacijama obaveznog socijalnog osiguranja.

Dakle, prilikom utvrđivanja broja zaposlenih, uzimaju se u obzir lica:

• koja su zasnovala radni odnos na neodređeno vreme,
• koja su zasnovala radni odnos na određeno vreme,
• koja su zasnovala radni odnos sa nepunim radnim vremenom i
• koja su zasnovala radni odnos za obavljanje poslova van prostorija poslodavca.

U broj zaposlenih uključuju se i osnivači preduzeća koja su zasnovali radni odnos u svom preduzeću, kao i penzioneri koji su ponovo zasnovali radni odnos. Lice koje radi sa nepunim radnim vremenom uvek se računa kao 1 zaposleni. Lica koja su zasnovala radni odnos u svojstvu pripravnika takođe se smatraju zaposlenim licem.

Zaposlenima se ne smatraju lica:

• koja obavljaju privremene i povremene poslove
• koja po drugim ugovorima ostvaruju naknadu
• direktori koji u skladu sa članom 48. Zakona o radu ostvaruju naknadu u skladu sa pravima i obavezama direktora.

2.2. Definicija osoba sa invaliditetom

Status osobe sa invaliditetom, prema članu 4. stav 2. Zakona, imaju osobe kojima je utvrđen status osobe sa invaliditetom i to:

• ratni vojni invalid,
• mirnodopski vojni invalid,
• civilni invalid rata,
• lice kome je izvršena kategorizacija i drugo lice kome je utvrđena invalidnost,
• lice kome je utvrđena kategorija invalidnosti,odnosno preostala radna sposobnost u skladu sa propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju,
• lice kome se u skladu sa ovim Zakonom proceni radna sposobnost, saglasno sa kojom ima mogućnost zaposlenja ili održanja zaposlenja.

Dakle, ako poslodavac već ima u radnom odnosu odgovarajući broj osoba sa invaliditetom, kojima je već utvrđen status, taj poslodavac je već ispunio svoju obavezu utvrđenu Zakonom. Npr. Poslodavac ima 25 zaposlenih od kojih je 1 invalid rada druge kategorije, na osnovu ranije izdatog rešenja Fonda PIO.

Da bi se osoba sa invaliditetom u smislu Zakona, smatrala osobom sa invaliditetom, ona mora imati utvrđen status osobe sa invaliditetom, što se dokazuje:

• za ratnog vojnog invalida, za mirnodopskog vojnog invalida i za civilnog invalida rata – rešenjem opštinskog organa uprave nadležnog za boračka pitanja
• za mirnodopske vojne invalide – rešenje opštinskog organa uprave nadležnog za boračka pitanja o utvrđivanju svojstva mirnodopskog vojnog invalida;
• za civilne invalide rata – rešenje opštinskog organa uprave nadležnog za boračka pitanja o utvrđivanju svostva civilnog invalida rata;
• za lice kome je izvršena kategorizacija i drugo lice kome je utvrđena invalidnost – rešenje o kategorizaciji nadležnog organa (pr. za urođenu invalidnost, kategorizaciju po pravilu, do navršene sedme godine života, vrši opštinski organ za društvene delatnosti
• za lice kome je utvrđena kategorija invalidnosti,odnosno, preostala radna sposobnost u skladu sa propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju-rešenje Fonda PIO za invalide druge i treće kategorije
• za lice kome se u skladu sa Zakonom, proceni radna sposobnost – rešenje Nacionalne službe za zapošljavanje. Ako poslodavac ima u radnom odnosu lice za koje postoje elementi da se utvrdi invalidnost, a ta invalidnost nije utvrđena, lice može podneti Zahtev za procenu radne sposobnosti Nacionalnoj službi za zapošljavanje prema prebivalištu lica koje podnosi zahtev.

Prema čanu 5. Pravilnika do okončanja postupka procene radne sposobnosti izvršenjem obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom, smatra se i zapošljavanje, odnosno, radni odnos lica koje podnese zahtev za procenu radne sposobnosti i to, od momenta podnošenja tog zahteva.

Ako pomenuto lice stekne status osobe sa invaliditetom, smatra se da je poslodavac izvršio obavezu zapošljavanja, od momenta podnošenja zahteva za procenu radne sposobnosti.

Ako pomenuto lice ne stekne status osobe sa invaliditetom, poslodavac obavezu izvršava u mesecu u kome je završen postupak procene i to za ceo period od podnošenja zahteva do završetka postupka procene radne sposobnosti, uplatom sredstava u Budžetski fond. Uplaćuju se iznosi koje je trebalo uplatiti u posmatranim mesecima bez ikakve revalorizacije, bez plaćanja kamate, ako se obaveza izvrši u mesecu u kome je završen postupak procene radne sposobnosti.

3. Način izvršavanja obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom

Prema članu 4. Pravilnika, izvršenjem obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom, smatra se Zakonom utvrđen odnos ukupnog broja zaposlenih i broja zaposlenih osoba sa invaliditetom kod poslodavca sa stanjem na kalendarski poslednji dan u mesecu.

Prema članu 6. Pravilnika, poslodavac izvršava zakonsku obavezu i/ili:

• učešćem u finansiranju zarada osoba sa invaliditetom zaposlenih u preduzeću za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom ili socijalnom preduzeću i organizaciji i /ili
• izvršavanjem finansijske obaveze iz ugovora o poslovno tehničkoj saradnji, kupovinom proizvoda ili vršenju usluga sa preduzećem za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom.

Zaključak: Izvršavanje obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom ne podrazumeva da se u radnom odnosu mora imati odgovarajući broj osoba sa invaliditetom i da, ako taj uslov nije ispunjen, poslodavac mora obavezno zaposliti nove osobe sa invaliditetom. I prethodna dva pomenuta slučaja izvršavanja obaveze su potpuno legitimna.

3.1. Izmirivanje obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom učešćem u finansiranju zarada osoba sa invaliditetom

Prema odredbama člana 26. Zakona i člana 6 i 7. Pravilnika uplatom sredstava koja pripadaju Budžetskom fondu za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom, poslodavac izvršava obavezu zapošljavanja onolikog broja osoba sa invaliditetom, koliko zarada finansira, na mesečnom nivou.

Učešće u finansiranju zarada osoba sa invaliditetom ne može biti manje od 50% prosečne bruto zarade u privredi Republike Srbije prema poslednjem objavljenom podatku Republičkog zavoda za statistiku. Ukoliko poslodavac ima obavezu zapošljavanja većeg broja osoba sa invaliditetom, prethodni iznos se množi sa brojem osoba sa invaliditetom, koje bi poslodavac trebalo da ima u radnom odnosu.

Uplata sredstava u Budžetski fond vrši se na račun: 840-745126843-22 – Sredstva na ime učešća u finansiranju zarada osoba sa invaliditetom u preduzeću za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom ili socijalnom preduzeću ili organizaciji.

Usmeravanje se vrši prema opštini u kojoj je sedište poslodavca, tako da se u pozivu na broj odobrenja, kontrolni broj po modelu 97 utvrđuje po osnovu šifre opštine prema sedištu poslodavca i PIB-poslodavca.

Uplata sredstava u Budžetski fond za određeni mesec mora se izvršiti najkasnije do 5. u narednom mesecu (što je i rok za podnošenje Obrasca IOSI Poreskoj upravi), a pre toga roka, samo ukoliko je i zarada za odnosni mesec konačno isplaćena pre 5. u narednom mesecu.

Napomena: Prema članu 7. Pravilnika poslodavac ne mora zaključivati ugovor sa preduzećem za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom, ili socijalnim preduzećem i organizacijom, jer je uplata sradstava na propisani račun, u stvari, jedan od načina izvršavanja obaveza zapošljavanja osoba sa invaliditetom.

3.2. Izmirivanje obaveze izvršavanjem finansijske obaveze iz ugovora sa preduzećem za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom

Prema odredbama člana 27. Zakona, poslodavac koji u postupku javne ili druge nabavke izvrši finansijske obaveze iz ugovora o poslovno-tehničkoj saradnji sa preduzećem za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom, kao i iz ugovora o kupovini proizvoda ili vršenju usluga tog preduzeća, izuzev obaveza nastalih u realizaciji ugovora iz oblasti trgovine na veliko, u vrednosti od 20 prosečnih zarada u privredi Republike Srbije, prema poslednjem objavljenom podatku, oslobađa se obaveze zapošljavanja 1 osobe sa invaliditetom za narednih 12 meseci od dana izvršenja obaveze.

Poslodavac je izvršio obavezu zapošljavanja osoba sa invaliditetom na ovaj način ako su ispunjeni sledeći uslovi:

• da je vrednost finansijske obaveze iz jednog ili zbirna vrednost iz više ugovora u momentu njihovog zaključenja veća ili jednaka vrednosti 20 prosečnih zarada u Republici Srbiji prema poslednjem objavljenom podatku republičkog organa nadležnog za poslove statistike;
• da ugovor nije iz oblasti trgovine na veliko;
• da je izvršio finansijsku obavezu, odnosno plaćanje predviđeno ugovorom odnosno ugovorima.

Obaveza se smatra izvršenom, počev od meseca u kojem je izvršena uplata ugovorenog iznosa i za naredni jedanaestomesečni period.

3.3. Kaznene odredbe

Ukoliko poslodavac ne ispuni obavezu zapošljavanja osoba sa invaliditetom ili prijavi da je zaposlena osoba koja se ne smatra osobom sa invaliditetom u skladu sa zakonom kazne su sledeće:

• novčana kazna od 200.000 do 1.000.000 dinara za pravno lice,
• novčana kazna od 10.000 do 50.000 dinara za odgovorno lice u pravnom licu i
• novčana kazna od 5.000 do 400.000 dinara za preduzetnike.

4. Praćenje izvršenja obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom – Obrazac IOSI

Poslodavac podnosi Poreskoj upravi izveštaj o izvršenju obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom na Obrascu IOSI – Izveštaj o izvršenju obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom, a u cilju praćenja izvršavanja obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom.

Izveštaj na Obrascu IOSI podnosi se u elektronskom obliku putem preko portala Poreske uprave najkasnije do 5. u mesecu za prethodni mesec. Izveštaj se podnosi posebno za svaki kalendarski mesec.

4.1. Popunjavanje obrasca IOSI

Odredbama člana 12. Pravilnika propisani su podaci koji se unose u Obrazac IOSI.

Obrazac IOSI sastoji se iz četiri dela, i to:

• Podaci o izveštaju (vrsta izveštaja, obračunski period, datum dospelosti obaveze, datum kod kojeg je obračunata kamata za neblagovremene izveštaje, izmena izveštaja);
• Podaci o poslodavcu (tip poslodavca, PIB ili JMBG poslodavca, JMBG podnosioca izveštaja, podaci o nazivu, matičnom broju, sedištu poslodavca, telefonski podaci i podaci o elektronskoj adresi);
• Podaci o broju zaposlenih (ukupan broj zaposlenih sa stanjem na kalendarski poslednji dan u mesecu za koji se podnosi izveštaj, obavezan broj zaposlenih osoba sa invaliditetom koje je poslodavac dužan da zaposli u odnosu na ukupan broj zaposlenih sa stanjem na kalendarski poslednji dan u mesecu za koji se podnosi izveštaj);
• Način izvršenja obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom (broj zaposlenih osoba sa invaliditetom, broj osoba sa invaliditetom za koje je izvršena obaveza zapošljavanja uplatom sredstava, iznos obračunatih sredstava kada se obaveza zapošljavanja osoba sa invaliditetom izvršava uplatom sredstava u iznosu od 50% prosečne zarade, koja sadrži porez i doprinose koji se plaćaju iz zarade, po zaposlenom u Republici Srbiji, kamata ukoliko je ima, broj osoba sa invaliditetom za koje je izvršena obaveza zapošljavanja izvršenjem ugovora i ostali podaci vezani za ugovor).

5. Čuvanje dokumentacije o izvršavanju obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom

Poslodavci, pored Obrasca IOSI, Poreskoj upravi ne dostavljaju nikakve dokaze o načinu izvršavanja obaveze.

Prema članu 13. Pravilnika, radi dokazivanja izvršavanja obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom i omogućavanja kontrole njenog izvršavanja, poslodavac u poslovno-finansijskoj dokumentaciji pored ugovora o radu i prijavi na obavezno socijalno osiguranje,obezbeđuje i čuva dokaze o:

• statusu zaposlenih osoba sa invaliditetom kod tog poslodavca,
• podnetom zahtevu za procenu radne sposobnosti i mogućnosti zaposlenja ili održanja zaposlenja,
• izvršenoj uplati sredstava u Budžetski fond za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom, odnosno kopiju računa o uplati javnih prihoda budžeta Republike Srbije;
• izvršenju finansijskih obaveza iz ugovora o poslovno-tehničkoj saradnji, kupovini proizvoda ili vršenju usluga sa preduzećem za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom;
• drugu dokumentaciju kojom dokazuje izvršenje obaveze.

Prema članu 14. Pravilnika, poslodavac ima obavezu da nadležnoj jedinici Poreske uprave, na njen zahtev, dostavi dokumentaciju iz člana 13. ovog Pravilnika.

Autori: Marko Šukara i Milena Kovačević, AKTIVA sistem